De geologie van IJsland

Algemeen. IJsland is geologisch gezien een erg jong land, het is tussen de 16 en 17 miljoen jaar oud, terwijl de aarde al zo’n 4,5 miljard jaar bestaat. Het is ontstaan door vulkaanuitbarstingen op de oceaanbodem. Het land ligt midden op de Midden-Atlantische rug, een scheidingsgebied van een aantal tektoniekplaten die langzaam uit elkaar drijven, zo’n 2 cm per jaar.
Doordat deze platen uit elkaar drijven krijgt het onderliggende magma de kans naar de oppervlakte te komen en daar de ontstane scheuren op te vullen. Het land is dus hoofdzakelijk opgebouwd uit vulkanisch materiaal en gesteente.
IJsland wordt nog steeds gemaakt en gevormd: de aarde hoest, boert en braakt op vele plaatsen.

In de beginperiode was er maar één breuklijn van waaruit het land kon ontstaan. De oudste breuklijn ligt aan het einde van het schiereiland Snæffelsness.
Door de immer voortdurende beweging van de platen wordt IJsland steeds groter en zijn er op dit moment meerdere breuklijnen waarop veel vulkanische activiteit plaats vind.
Er ligt er één bij Þingvellir, bij de Krafla vulkaan en de vulkanen Hekla en Katla.

IJsland zou nooit zo groot zijn geworden zoals het vandaag is zonder een hotspot onder het zuid-oosten van het eiland. Een hotspot is een gebied met bovennormale magmaproductie die niets te maken heeft met de Midden-Atlantische rug. Ze bevinden zich op een paar plekken op aarde, juist daar waar de aardkorst minder dik is en waardoor het magma dichter bij de oppervlakte kan komen.
Het magma van de hotspot en de Midden-Atlantische rug staan niet met elkaar in verbinding en hebben dan ook een andere samenstelling. Het magma van de hotspot komt van veel dieper, waarschijnlijk van 700 km diepte.

Vulkanen. Er zijn ongeveer 200 vulkanen op IJsland waarvan er tenminste 30 een uitbarsting hebben gehad sinds de kolonisatie. Gemiddeld vind er elke 5 jaar een uitbarsting plaats.
Op IJsland komen diverse typen vulkanen voor: de schildvulkaan, de explosiekrater, de spleeteruptie, de stratovulkaan en de tafelberg.
Tijdens de uitbarsting van gletsjervulkanen, waarbij enorme hoeveelheden ijs zal smelten, worden gigantische hoeveelheden modder, ijs, stenen en zand meegesleurd.
Dit wordt ook wel een jökulhlaup genoemd.

Vulkaanuitbarsting. Het zeer hete gesteente midden in de aarde is niet gesmolten.
Dit komt omdat de druk van de bovenliggende lagen te hoog is waardoor het niet vloeibaar kan worden. Zonder de druk van het gesteente er boven zou het hete gesteente wel vloeibaar zijn.
Neemt de druk op een bepaalde plek af, bijvoorbeeld door een aardbeving waardoor er een scheur ontstaat, dan kan het zeer hete gesteente smelten en een weg naar boven zoeken.
Het magma kan aan het aardoppervlak komen maar blijft het onder het aardoppervlak hangen dan stolt het en heet het plutonisch gesteente.
Komt er steeds meer magma naar boven dan ontstaat er een magmakamer, en door de afkoeling komen er ook gassen vrij. De druk wordt steeds groter en zit de magmakamer dicht genoeg onder de grond dan kan de aardbodem opengaan en er een uitbarsting volgen.
Als as en stof kilometers hoog de lucht in wordt gespoten kan het maanden duren voordat alles weer op aarde is geland.

Thermische activiteiten. Thermische activiteiten ontstaan vooral daar waar het magma niet door de aardkorst heen dringt maar er wel vlak onder ligt. Deze magma verwarmd de aarde en ook het zakkende regen -en grondwater. Door de hitte wordt de druk erg hoog en stijgt het opgewarmde water en de vrijgekomen gassen van het warme magma naar boven.
Hierdoor ontstaan er in dit soort gebieden solfatoren, fumerolen en geisers.
Solfataren zijn dampen of gassen die sterk zwavelhoudend zijn, zoals zwaveldioxide, waterstofsulfide, zwaveltrioxide of zwavel in dampvorm. Deze zwavel kan zich aan de rand van de solfatare afzetten. Het zijn vaak modderpoelen of slijkpoelen.
Een fumarole is een opening in de aardkorst, vaak in de nabijheid van vulkanen of in vulkanisch actieve gebieden. Uit deze opening komen warme tot zeer hete gassen en dampen vrij. Deze gassen of dampen bestaan voornamelijk uit waterdamp en kooldioxide, maar er kunnen ook giftige dampen bij zitten.

Geisers. Een geiser bestaat uit een bolvormige kom met daaronder een lange diepe pijp die leidt naar een diepe kamer.
Hoe werkt een geiser: terwijl de geiser zich vult met water koelt het bovenop liggende water af. Het koudere water bovenop drukt op het hetere water onderop, ongeveer zoals een deksel op een hoge drukketel. Hierdoor raakt het water oververhit en uiteindelijk wordt de temperatuur onderin de geiser zo hoog dat het water, ondanks de druk, toch begint te koken. Er ontstaat stoom en aangezien stoom een groter volume heeft dan water wordt het aanwezige water boven de stoom met een enorme kracht omhoog gestuwd en het water spuit naar boven. Uiteindelijk loopt de druk terug en koelt het water weer af tot onder het kookpunt. Langzaam begint het grondwater weer binnen te dringen en de cyclus begint opnieuw.
Rondom de geiser zie je vaak terrassen van afgezet mineralen die na afkoeling van het water uit het water worden onttrokken. Door de constante bevloeiing van nieuw warm water groeien deze terrassen, die hoger en hoger worden, en daardoor steeds meer water vasthouden.

Meren en rivieren. Veel meren op IJsland zijn ontstaan door terugtrekkende gletsjers, bodemverzakkingen, landverschuivingen, rivieren die stremmen, volgelopen kraters of als ze zijn ingedamd door lavadijken.
Er zijn ook nog meren die zich onder de gletsjers bevinden en waar dus al het smeltwater wordt verzameld.
Er zijn twee soorten rivieren op IJsland: gletsjerrivieren en regenwaterrivieren. De gletsjerrivieren zitten vaak vol puin, zijn troebel en hebben vaak een geelbruine kleur.
De grootste rivieren zijn o.a. de Thjórsá (lengte van zo’n 230 km), de Jökulsá á Fjöllum (lengte van zo’n 206 km), de Ölfusá (lengte van zo’n 185 km), de Skjálfandafljót (lengte van zo’n 178 km) en de Jökulsá á Dal (lengte van zo’n 150 km).

Watervallen. Watervallen zijn er in alle soorten en maten. Dit komt doordat IJsland geologisch gezien erg jong is en grote delen bestaan uit harde basaltlagen afgewisseld met poreuze aslagen. Ook heeft de erosie nog niet de scherpe kantjes van het landschap afgesleten. Mede hierdoor en door de grote hoeveelheden aan regen -en smeltwater is het land rijk voorzien van watervallen.
Eén van de grootste watervallen is Gullfoss, ook bekend als de ’gouden waterval’.
De hoogste watervallen zijn o.a. Glymur (190m), Haífoss (122m) en Hengifoss (118m). De krachtigste waterval is Dettifoss.

Gletsjers. Door klimaatsverandering zijn ook de gletsjers op IJsland opmerkelijk dunner geworden en trekken zich terug. Tot op heden (2009) is het land voor 11,5% bedekt met ijs, oftewel zo’n 11.800 km². De dikte van het ijs is het laagst in het noordwesten, hier heeft het een dikte van zo’n 750 m. Aan de noordkant van de Vatnajökull is het ijs het dikst, zo’n 1500m. De Vatnajökull is de op drie na grootste ijskap van de wereld, alleen de ijskappen op Antarctica, Spitsbergen en Groenland zijn groter.
De grootste gletsjers op IJsland zijn: de Vatnajökull (ongeveer 8400 km²), Langjökull (ongeveer 950 km²), Hofsjökull (ongeveer 925 km²), Mýrdalsjökull (ongeveer 600 km²) en de Drangajökull (ongeveer 160 km²).
Hoe ontstaat een gletsjer: bovenop een berg valt sneeuw, veel sneeuw. De druk van de sneeuw wordt steeds groter en veranderd langzaam in ijs. Door de druk van het ijs en de warmtestraling van de aarde zal het ijs onder aan de massa gaan smelten. Hierdoor ontstaat er een soort glijbaan, en de sneeuw en het ijs die op een helling liggen glijden langzaam naar beneden.
In IJsland kan dat soms wel een meter per dag zijn. En zo is een gletsjer geboren.

Fjorden. Een fjord is een inham in een bergachtige kust, gekenmerkt door steile wanden die door gletsjers zijn uitgesleten en gevormd. Tijdens de ijstijden, het zeeniveau was lager dan nu, schuurden de gletsjers de dalen uit die later weer zijn volgelopen met water.
De langste fjord, met een lengte van ongeveer 60 km, ligt in het noorden van IJsland en heet Eyjafjördur.